Joodse panden en bezittingen
door Karel Berkhuysen
Op de website Verkaufsbücher van het kadaster staan gedwongen transacties van joodse onteigende panden. In de (huidige) gemeente Doetinchem betreft het 88 huizen en winkels, 2 synagogen en 2 grondstukken.
Op deze website staan 7108 gedwongen verkopen van panden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het betreft grotendeels transacties van joods onroerend goed. In Doetinchem gaat het om 54 transacties. Veelal gebeurde dat via de Duitsers en het ANBO, het Algemeen Nederlands Beheer Instituut Onroerend Goed
Door op de adressen te klikken, verschijnen de verkoopdatum en de prijs (en de huidige prijs).
In Doetinchem werden bijvoorbeeld talloze panden via makelaar Jan Stap (sr)en zijn vrouw W. Stap-Tolk doorverkocht. Ook enkele NSB-leden kwamen op die manier voor een schijntje in het bezit van een pand. Gemiddeld slechts 22 procent van de daadwerkelijke waarde.
Zie de lijst met geroofde Doetinchemse panden
De winkel van Philips in de Hamburgerstraat (Jan Massink, Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers)
Kees Misset was directeur van uitgeversmaatschapij Misset. Hij, en volgens de koopverdragen ook zijn broer en mede-directeur Henk Misset, kocht (zelfs nog op 2 maart 1944) taloze joodse panden.
Voor vierduizend gulden de joodse synagoge, die aan Kees' eigen woonhuis grensde. Tevens kocht hij het huis van Perlstein, aan de andere kant van zijn woning, aan de overzijde van de Gasthuisstraat. Een pand waarop hij voor de oorlog al zijn oog had laten vallen. De gebouwen van Perlstein distilleerderij zouden immers goed kunnen dienen voor uitbreiding van zijn bedrijf. Maar eigenaar Van Gend weigerde consequent om te verkopen.
In de Korte Kapoeniestraat kocht hij de woning van de familie Philips, in de Grutstraat het huis van Juda Frank en in de Plantsoenstraat de villa van Themans. Tevens kocht hij vijf kleine woningen aan de Rekhemseweg van de familie Mogendorff. In Terborg koopt hij een woning aan de Hazenlaan van Sally Levy in Terborg. Daarnaast kocht hij een perceel zandgrond van Saly Levy tussen Doetinchem en Gaanderen. En ook in Amsterdam werd een leegstaand Joodse woning door hem opgekocht.
Het pand Hamburgerstraat 6, eigendom van J. Philips, werd op 1 mei 1943 'gekocht' voor fl 15.000,- Dat zou in 2018 een bedrag van € 95.550 betekenen. De koper was mevrouw W.S. Stap-Tolk, echtgenote van makelaar Jan Stap (sr), lid van de NSB, wonende aan de Wijnbergseweg. Zij en haar man kochten 14 joodse huizen in Doetinchem en 2 in Gaanderen. Dat deden ze in een groot aantal gevallen in opdracht van Kees Misset. Hij en zijn broer Henk kochten de huizen dus niet direct van de Duitsers, maar via een tussenpersoon. En dat op naam van het bedrijf.
Dat het bedrijf Misset huizen kocht, was op zich niet vreemd. Het was al in het bezit van een grote hoeveelheid panden in de stad. Ze waren veelal bedoeld als belegingen voor het pensioenfonds van Misset. Ook kon personeel voordelig leningen afsluiten en huizen bouwen op grond van Misset zoals rond het Pasplein. Dat betrof vooral kaderleden. Voor het overig personeel kende Misset huurwoningen.
De eerste Joodse Doetinchemmmers worden tijdens een razzia op 8 oktober 1941 opgepakt. In dee nach van 17 op 18 november 1942 is er een tweede grote razzia.
VOLGT
In 10 april 1943 zijn er volgens een politierapprt, overeenkomstig de Duitse instructies geen Joden meer in Doetinchem
Tussen februari 1943 tot en met augustus 1943 koopt de firma Misset op naam van het bedrijf via NSB-makelaar Jan Stap en zijn vrouw van zowel de Niederländische Grundstückverwaltung als van de ANBO totaal dertien panden op.
De leegstaande kledingwinkel van Juda Frank op de Markt .
(Jan Massink, Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers)
Jan Stap kocht (op 1 augustusc 1944, terwijl de geallieerden al bezig waren België te bevrijden) onder meer voor 5.500 gulden het pand Markt 7: de kledingwinkel van Firma weduwe Jacobs. eigenaar was Juda Frank. Frank was getrouwd met Sara Rosenberg die in een eerste huwelijk gehuwd was met Simons Jacobs die al in 1899 was overleden. Juda Frank werd vergast in Auschwitz op 27 november 1942: 66 jaar oud.. Op naam van de echtgenote van Jan Stap werd (op 19 augustus 1944) ook de woning (Grutstraat 21) van Juda Frank gekocht voor 8.500 gulden.
In de Burgemeester Tenkinkstraat had veehandelaar Sally Levy uit Terborg 9 woningen in zijn bezit. Het waren 3 panden die uit drie woningen bestaan. Op nummer 30 woonde NSB-propagandaleider Kelderman.
Levy werd bij de eerste razzia in de Achterhoek, op 8 oktober 1941, opgepakt en vervolgens gedeporteerd naar concentratiekamp Mauthausen waar hij vervolgens werd vermoord.
Kelderman kocht niet alleen zijn eigen woning, maar ook de twee naastgelegen woningen: 28 en 32. Op gezette tijden stond hij met zijn gevolg op het fraaie balkon waar hij de fascistengroet bracht aan voorbijmarcherende groepen partijgenoten.
De synagoge in de Waterstraat. Gekocht door Kees Misset
via NSB-makelaarsechtpaar Stap voor 4.000 gulden.
Van de woning van Kees Misset is links nog een klein
gedeelte te zien. De panden brandden volledig uit na
het bombardement op 21 maart 1945.
Het politiebureau in de Plantsoenstraat na de bevrijding
(Jan Massink, Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers)
Het pand Plantsoenstraat 21 was eigendom van de al in 1939 overleden Joodse journalist Themans..(zoon van oud-wethouder Themans.) Vandaar dat het op naam stond van zijn vrouw Sara Themans-Wessel. Zij overleefde de oorlog.
In 1942 verviel het pand aan de ANBO. Vervolgens werd het voor fl 7.200 (omgerekend naar 2018: € 45.864) 'gekocht' door mevrouw W. S. Stap-Tolk, echtgenote van NSB-makelaar Jan Stap (sr). Dat gebeurde in opdracht van uitgeverijdirecteur Kees Misset. Hij verbouwde het pand tot politieburerau en verhuurde het vervolgens aan de gemeente. Burgemeester Duval Slothouwer gaf daar toesteming voor.
Alle 78 gedwongen verkopen gebeurden terwijl Duval Slothouwer burgemeester was. Pas in september 1944 werd de -vanwege de oprukkende geallieerden- uit het Brabantse Roosendaal gevluchte NSB'er Daems burgemeester van Doetinchem nadat Duval Slothouwer was ondergedoken.
Uit een verslag van een vergadering van leidinggevenden bij Misset onder leiding van Kees Misset (uit het dagboek De groene Tafel van een van hen)
13 februari 1943
...... Daarna deelt de Heer C.M. (Kees Msset, KB) mede dat zijn aangekocht, 5 woningen bij Groenendaal (Rekhemseweg, eigendom van fa Mogendorff, KB) , een stuk grond aan de Terborgseweg in Gaanderen (eigendom van Sally Levy, KB) en dat over pand Philips nog onderhandeld word. Mr. H. M. (Henk Misset, KB) weet van deze aankoopen tevens van het plan uitbreiding zaak en plan Schouwburg. ....
(2) Besproken wordt de aankoop van eenige vroeger door Joden bewoonde huizen van mevr. Stap o.a. een blok van vijf bij café ‘Het Vijfje’ en twee woningen in de Hazelaan, plus nog 8900 m2 grond aan de Terborgscheweg, tegenover het Richtersboschje te Gaanderen; deze grond voor een bedrag van f 900 (negenhonderd gulden). Deze aankoop, alsmede de uitbreiding der zaak met een derde verdieping en het plan voor den nieuwe schouwburg zijn aan mr. H. Misset voorgelegd.
25 Febr. 43
Deze bijeenkomst is te 8 uur aan het Woonhuis Waterstr. Het eerst komt aan de orde de koop van Jodenpanden via Stap. Besluit van de Heer C.M. (Kees Misset, KB) om het winkelpand Philips (Hamburgerstraat 6. Later 1 mei, wel aangekocht door Stap, KB) en Slösser niet te nemen! Wel worden gekocht synagoge, Perlstein, Snoeck, Grutstraat. Den Heer C. M. deelt mede dat het beursgebouw voordeelig is aangekocht. De pastorie en het zusterhuis worden keurig in orde gebracht, het plan bestaat om ze aan meer gegoede familie’s te verhuren. Voor sociale verzorgerster is ‘n zuster aangezocht[
Zaterdag 6 maart 1943
Ten slotte wordt de verbouwing van het huis van wijlen den heer Themans aan de Plantsoenstraat (toen huisnummer 21, nu 91, KB) besproken. Dit huis is eigendom van de zaak en zal op verzoek worden verbouwd tot politiebureau. De kosten worden door ons gedragen, terwijl de gemeente het van ons zal huren. De burgemeester (Duval Slothouwer, KB) heeft het huis reeds bezichtigd en zijn goedkeuring er aan gegeven
Donderdag 11 Maart 1943
De verbouwing van het huis aan de Plantsoenstraat zal met spoed ter hand worden genomen. In nauw verband daarmee staat de afbraak der oude R. K. kerk (Waterstraat. Ook door Misset gekocht, KB) . Deze afbraak komt onder beheer van Kolkman, bij wiens leiding in vertrouwde handen is. Zoodra de kerk, waarin nog goederen zijn opgeslagen, ontruimd is, wordt met het werk begonnen, daar er thans zeer grote vraag is naar de bij de afbraak vrijkomende materialen.
Direct na de bevrijding werd Kees Misset door een groep BS'ers uit zijn buitenverblijf De Kemnade gehaald en op een kar naar politiebureau gebracht. Vervolgens werd hij opgesloten op De Kruisberg.
Tijden een verhoor, als hem naar de reden van de aankoop van de joodse huizen wordt gevraagd, verklaarde hij:
proces-verbaal
“Ik heb gemeend in het belang van de joden zelf en het onrecht dat de joden is aangedaan te herstellen, deze panden onder mijn beheer te nemen en indien de tijd daarvoor rijp was aan de eigenaren terug te geven. Het is daarbij niet bij mij opgekomen dat ik door het kopen van deze zaken de Duitsers in de kaart zou spelen. Het was enkel mijn bedoeling te voorkomen dat die zaken in verkeerde handen kwamen. Dat wil zegen dat ik dacht dat wanneer anderen ze kochten, de joden ze kwijt zouden zijn. De zaken zijn gekocht van de makelaar Stap of diens echtgenote Tolk. Behalve de woning aan de Hazenlaan. Die is overgenomen van Harmsen (boekhouder bij Misset). Ze zijn beschreven bij notaris van Gorkum. De gelden zijn betrokken uit de NV Misset en contant overgeschreven op rekening van Van Gorkum.
Na de bevrijding zijn alle zaken door mij aan de rechtmatige eigenaren beschikbaar gesteld zonder kosten. De heer Heilbron (jood) is door mij als beheerder aangenomen.
Ik ben principieel altijd van mening geweest dat Duitsland de oorlog zou verliezen, daardoor heb ik er niet aan gedacht in bezit te blijven van de joodse eigendommen."
Jan Stap werd na de bevrijding opgesloten op De Kruisberg. Hij werd veroordeeld tot vijf jaar gevangenisstraf en was gedetineerd in Vught.
