Verzetsgroepen
door Karel Berkhuysen
De Ordedienst (OD)
Al in de zomer van 1940 ontstaat er de eerste grote georganiseerde verzetsgroep: de Ordedienst, een politiek gezien rechtse en behoudende groep die vooral uit ex-militairen bestaat. Zij verwachten een chaos na een eventuele bevrijding en hebben zich tot doel gesteld om tijdens die periode voor orde te zorgen. Toch houden diverse OD-leden zich met het oog op die bevrijding na enige tijd ook bezig met verzetsactiviteiten. Ze richten zich daarbij vooral op militaire spionage. Door verschillen in doel, herkomst en instelling is de verhouding van de Ordedienst met de CID in Nederland niet goed. De OD maakt dan ook veelal gebruik van een eigen illegaal telefoonnet. De CID in Londen beschouwt de OD gedurende de eerste oorlogsjaren als de enige goed gedisciplineerde en gestructureerde verzetsgroep. De Londense CID ontvangt en behandelt daarom vrijwel uitsluitend berichten van de OD. De in Rijswijk woonachtige PTT’er Jan Thijssen is al sinds de inval bezig om in eigen beheer een binnenlands zendernetwerk te bouwen. De OD-leiding vraagt hem om een zendernetwerk te realiseren voor het geval de Duitsers de telefoon- en telegrafieverbindingen zouden vernietigen. Als Thijssen als hoofd Radiodienst van de OD het netwerk medio 1943 klaar heeft, wil hij het onmiddellijk gebruiken. OD-leider jonkheer Pieter Jacob Six wil echter wachten tot de bevrijding.
Centrale Inlichtingendienst (CID)
Naast de Centrale Inlichtingendienst van de Nederlandse regering in Londen bestaat er ook in Nederland een inlichtingendienst. Aanvankelijk is de naam Inlichtingen Dienst, maar later wordt het de Centrale Inlichtingen Dienst, de CID, genoemd. Hoewel die benaming hetzelfde is als de Nederlandse inlichtingendienst in Londen, hebben de organisaties niets met elkaar te maken.
De CID in Nederland is mede opgezet door de in Arnhem geboren rechercheur van politie Wim Sanders uit Enschede. Hij legt onder meer een cartotheek aan van V-männer en anderen die in het verzet infiltreren. Omdat dat vaak door dezelfde personen gebeurt die telkens weer op andere plaatsen opduiken, is hij ervan overtuigd dat de telefoon in het voordeel van het verzet kan werken. Samen met de PTT'ers Schuilenga en Posthuma realiseren ze een illegaal systeem van telefoonverbindingen dat vrijwel het hele land omvat. Toch is er geen sprake van één telefoonnetwerk, maar van afzonderlijke netwerken en lijnen die los van elkaar functioneren. Dat is mogelijk omdat er naast het openbare PTT-rijksnet ook nog telefoonnetten zijn van het Nederlandse leger, Rijkswaterstaat, de Nederlandse Spoorwegen, de waterbedrijven, de gemeentelijke energiebedrijven en de elektriciteitsbedrijven zoals de
PGEM
.
Tevens bestaan er veel aansluitingen die zijn aangelegd op basis van individuele verzoeken zodat er geen sprake is van een systematisch verbindingsstelsel. Al die systemen en netwerken bij elkaar maken dat Nederland een wirwar van telefoonverbindingen kent waar niemand een totaaloverzicht over heeft. En het ontbreekt de Duitsers aan technische kennis om het te doorzien.
De CID, die voor de helft uit PTT’ers bestaat, vormt binnen het verzet een zelfstandige groep. Hoewel Sanders voorzitter wordt genoemd, is er geen sprake van een hechte organisatievorm. Dat komt onder meer door de zeer uiteenlopende illegale werkzaamheden. Er zijn administratieve krachten en koeriers en anderen luisteren in wisseldienst 24 uur per dag Duitse telefoon- en telegraaf-verbindingen af. Weer anderen brengen veranderingen in centrales aan, lassen kabels om of leggen nieuwe aan. Ook zijn er leden die zich bezighouden met de instandhouding van diverse telefoonaansluitingen van abonnees die afgesloten zouden moeten zijn omdat ze in een Sperrgebiet wonen.
Voor het geval de Duitsers de stroomvoorziening weg zouden nemen, leggen CID’ers tussen Utrecht en enkele andere steden clandestiene inductorverbindingen aan. Ook brengt de CID telefoonverbindingen tot stand met enkele provinciale elektriciteitsbedrijven.
Op die manier realiseren de CID’ers gezamenlijk het belangrijkste en meest omvangrijke illegale telefoonnet van het land. Een net dat zo effectief werkt dat er zelfs contact wordt gelegd met de illegale pers. Die maakt er vervolgens volop gebruik van om berichten en nieuws door te geven.
De CID is eveneens in staat om telefoon-gesprekken af te luisteren. Door middel van zogeheten luisterposten wordt er op diverse lijnen van de Wehrmacht, de SS en de SD meegeluisterd. Dit ondanks het feit dat de Duitsers over een eigen kabelnetwerk beschikken.
Rolls Royce (RR)
Rolls Royce (R.R) is een in 1943 opgerichte jonge verzetsgroep die zich bezighoudt met koeriersdiensten, het verzamelen van militaire en politieke informatie, de verspreiding van verzetskranten en het onderbrengen van onderduikers. Een aantal leden is voorheen lid geweest van CS-6 voordat deze groep gedeeltelijk werd opgerold. Na de bevrijding van Zuid-Nederland zorgt de groep tevens voor berichtgeving door de linies.
Nationaal Steunfonds (NSF)
Bureau Inlichtingen (BI)
De Centrale Inlichtingen Dienst van de Nederlandse regering in Londen functioneert niet goed. Binnen anderhalf jaar is de dienst al aan zijn derde chef toe en er bestaat een volkomen afhankelijkheid van de Britten. In november 1942 wordt de CID dan ook vervangen door het Bureau Inlichtingen. Het BI krijgt volgens Koninklijk Besluit de taak ……
Het inwinnen, verzamelen en doorgeven ter bevoegder plaatse van alle inlichtingen, welke van belang zijn voor de handhaving van de rust en veiligheid van het koninkrijk, de oorlogvoering en de daaruit voortvloeiende deelneming aan de geallieerde oorlogvoering, alsmede voor de voorbereiding tot het heroveren van het Nederlands grondgebied en het herstel en het behoud van het wettig gezag daarover
In juli 1943 wordt kapitein Jan Somer benoemd als hoofd. Omdat het BI ressorteert onder het departement van Oorlog is het minister Van Lidth de Jeude van dat ministerie die op 5 augustus 1943 bepaalt dat alleen het BI de geheime berichtenwisseling met bezet gebied mag verzorgen.
Omdat de Ordedienst vooral tot doel heeft om na de bevrijding actief te worden, houdt die groep zich met name bezig met het verzamelen van informatie. Omdat het BI weet dat de Ordedienst de nodige structuur en continuïteit kent, verwerkt het aanvankelijk vrijwel uitsluitend informatie van de OD.
Het contact tussen bezet Nederland en het BI in Londen is echter slecht. Het BI wil dat verbeteren door het droppen van naar Engeland gevluchte Nederlanders. Degenen die daarvoor in aanmerking komen, volgen na een strenge selectie een zware training bij de Britse Secret Intelligence Service en een uiterst pittige opleiding telegrafie. Slechts weinigen doorstaan dan ook de testen. Onder hen Hendrik de Jonge. Hij springt op 11 maart als eerste Engelandvaarder boven nachtelijk Nederland*. Daarna volgen er meer agenten. Ze zijn in het bezit van een radiozendontvanger die niet groter is dan een schrijfmachinekoffertje. De meeste radiotele-grafisten hebben twee kristallen bij zich zodat ze kunnen kiezen uit de 40-meter band en de 80-meter band. Een nadeel is echter dat tijdens de uitzending het niet mogelijk is om van golflengte te veranderen.
Sommige agenten hebben tevens de beschikking over een Radio-Telefonieset. Met de RT-set kan er door middel van een radiotelefonische verbinding normaal worden gesproken. Het contact komt tot stand door middel van een operator van het BI in een verkenningsvliegtuig van de Royal Air Force dat op afgesproken tijden boven de Biesbosch of de Noordzee cirkelt.
De agenten krijgen tijdens hun opleiding van hun Britse instructeurs te horen dat het niet mogelijk is dat de Duitsers de zenders uitpeilen. Dat blijk tijdens het zenden in Nederland echter wel degelijk het geval…
* In de periode van 11 maart 1943 tot en met 12 april 1945 werden door het Bureau Inlichtingen tijdens 26 vluchten 44 agenten boven bezet Nederland geparachuteerd: een agent werd twee maal met een opdracht uitgezonden, achttien agenten keerden na beëindiging van hun opdracht terug en negen werden gearresteerd (Zij keerden na de bevrijding van Nederland terug). Zeventien agenten kwamen om het leven. Twee agenten kwamen om bij een ongeluk, acht werden gefusilleerd, drie sneuvelden tijdens een vuurgevecht, één agent kwam om bij een geallieerd bombardement en drie overleden in gevangenschap.
De Radiodienst
In januari 1943 wordt het initiatief genomen om de Radiodienst op te richten. Het doel is om door middel van zenders verbindingen met Engeland tot stand te brengen en een binnenlands net op te bouwen. Er is echter al snel onenigheid over de vraag wie van het net gebruik zou mogen maken. Diverse OD’ers willen het uitsluitend voor hun eigen organisatie gebruiken. Anderen daarentegen willen dat het door alle verzetsgroepen kan worden gebruikt. Zij richten daarom een eigen radiodienst op. Jan Thijssen is hoofd van de Radiodienst. Tevens maakt hij deel uit van de Ordedienst. Hij krijgt een conflict met het hoofd van de OD, jonkheer Pieter Jacob Six. Thijssen vindt dat de zenders onmiddellijk gebruikt moeten worden voor het verzetswerk. De OD wil ze echter pas na de bevrijding gebruiken. Thijssen verlaat daarom de OD.
De Lan
delijke organisatie voor hulp
aan Onderduikers (LO)
In het najaar van 1942 wordt de Landelijke Organisatie Voor Hulp Aan Onderduikers opgericht. De aanleiding is het feit dat steeds meer mannen weigeren om in het kader van de Arbeitseinsatz in Duitsland te gaan werken en daarom onderduiken. De oprichting gebeurt op een boerderij in het Ruurlose Broek door de ondergedoken dominee Frederik Slomp, alias Frits de Zwerver, en de Winterswijkse Helena Kuipers-Rietberg. Zij krijgt de schuilnaam Tante Riek.
